O'zbek balet san'atining paydo bo'lish tarixi

Alisher Navoiy nomidagi davlat akademik katta teatri  janubiy- sharqiy  Osiyodagi eng katta teatr  hisoblanadi. Uning  tarixi  «Konser- etnografik ansambli asoschisi Muhiddin Qori Yoqibov  hamda  nafaqat  o'zbek , qolaversa  jahon xalq terma folklor qo'shiqlari mohir  ijrochisi 2- darajali  Stalin  mukofoti sovrindori   Tamaraxonimlar  bilan bog'liqdir.  Mazkur  ansambl  1929- yil M. Qoriyoqubov  va  Tamaraxonim sa'y – harakati  bilan  « O'zbek  davlat  musiqali teatri» ga  aylantirilgan .  Teatrda « Halima» , « Farhod  va Shirin » spektakllari  xalq  cholg'ulari  jo'rligida  ijro  etilgan.  Keyinchalik  1930- yillarga  kelib esa « Ichkarida» ,  «Layli va Majnun» , «Po'rtana» spektakllarida  xalq cholg'ulariga  simfonik orkest  sozlari qo'shilib ,  professional  o'zbek  operasining  vujudga  kelishiga  zamin  yaratdi .  1937 – 1938- yillarda  Qozoqistonlik  kompozitor  Ye.  Bruslovskiyning  « Er  Tag'in»   hamda  Ozarbayjonlik  kompozitor  M. Magomayevning  « Nargiz »  operalarining sahnalashtirilishi  esa  teatr truppasining   opera  san'atini  o'zlashtirilishida  muhim rol  o'ynadi.

1939- yil  11- iyun  sanasida  kompozitorlar  S.  Vasilenko  va M. Ashrafiy musiqasi hamda  K. Yashin  librettosi  asosida  birinchi  o'zbek  operasi  « Bo'ron »  spektaklli  sahna  yuzini  ko'rdi .  Teatr  jamoasi  « Bo'ron »  o'pera  spektaklida  erishgan yutuqlarini  kompozitorlar  R. Glier  va  T .  Sodiqovlarning  hamkorlikdagi  ijod mahsuli «Layli va Majnun»  o'perasi bilan  yanada  mustahkamladi.  1941- yil ulug'  «Farg'ona kanali» kanali  xalq  tomonidan  hashar  yo'li  orqali  qurilishi  munosabati  bilan Farg'ona  kanali  quruvchilariga  bag'ishlangan  kompozitorlar S. Vasilenko  va  M.  Ashrafiy  hamkorligida  « Ulug'  kanal » operasi  sahnalashtirildi . Bundan  tashqari  A.  Kozlovskiyning «Ulug'bek» ,  O. Chishkoning  «Mahmud  Tarobiy »  operalari urush yillarida  yaratiladi.  Teatr truppasi  ijodkorlari  o'pera  bilan  bir qatorda  o'zbek   baletini   ham  shakllantirishga  urunadilar .  1933- yilda  kompozitor  N.  Roslavets  musiqasi  asosida  «Paxta»  baleti  sahnalashtiriladi ,  ammo  ushbu   balet spektaklli  muvaffaqiyatsizlikka  uchraydi.  Ko'pgina  izlanishlardan  so'ng  1939- yilda  kompozitor  F. Tal  musiqasi  sahnalashtiruvchi  baletmeysterlar  A. Tomskiy ,  M. Turg'unboyeva  va Usta  Olim  Komilovlarning  hamkorligida  «Shoxida»  balet  spektaklli  teatr  truppasi ijodkorlariga  dastlabki ,  ilk  muvaffaqiyatni  olib  keldi .  Keyinchalik  Ye. Bruslovskiyning Gulandom» ,  S.  Vasilenkoning  « Oq  bilak »  milliy  balet  spektakllari  sahna  yuzini  ko'rdi .  Jahon  mumtoz  repertuarlaridan  J. Bize ning  «Karmen» ,  Chaykovskiyning Qarg'a  motkasi »  kabi  operalari  bilan  bir  qatorda  B. Asafevning  «Bog'cha  saroy  favvorasi » ,  L. Delib ning «Koppeliya»  baletlari  sahnalashtiriladi.  Teatr  yruppasining  o'z  binosi mavjud  emas  edi.  Avvallari  barcha  tomoshalar  «Kolizey» sirk  binosida  o'tkazilar,  biroq  «Kolizey»  ning   sahnasi  akustikasi  opera  va  balet  tomoshasi  talablari  uchun  to'g'ri  kelmas  edi.  Teatr  jamoasi ,  tomoshabinlar  soni,  repertuarning  boyib  borishi  truppaga  bo'lgan  e'tiborni  yanada  kuchaytirdi.

Teatr truppasi  uchun  maxsus  tegishli inshootni  barpo  etish  maqsadida  davlat  miqyosida  tanlov e'lon  qilindi .

Moskvadagi  Qizil  maydonda  joylashgan  V. I. Leninning  maqbarasi  me'mori  akademik  Aleksey  Shusev  tanlov  g'olibi  deb  topildi. Qurulish  ishlari  1939- yilda  boshlandi ,  ammo  1942- yilga  kelib  urush  davri  qiyinchiliklari  tufayli  to'xtatib  qo'yiladi.  1944- yildan  qurilish  ishlari  qayta  tiklanadi.  1945- yilning  noyabr  oyida  Kvantun  armiyasining  yapon  asirlari  Toshkentga  jo'natilishi munosabati bilan  qurilish  ishlari  jadal  sur'atlarda  rivojlanib ,  1947- yilda  tamomila  qurib  bitkaziladi. 

Aleksey  Shusyey  binoning  pardozlash  ishlariga  g'ayrat  bilan  kirishadi.  Me'morning  g'oyasi  bo'yicha olti  foyening  har biri  o'ziga  xos  noyob  uslubga ega  bo'lishi kerak degan g'oyani ilgari  suradi.  Bunga  sabab  esa  Toshkent ,  Buxoro,  Xorazm ,  Samarqand ,  Farg'ona  va  Termiz  shaharlari bir  vaqtlar  o'z  me'morchilik  an'analariga  ega  tarqoq  hudud  bo'lganliklarini  alohida – alohida  ko'rsatib berish  kerakligida  deb  hisoblaydi.

Pardozlash  va  bezak  betish  ishlariga  mahalliy  xalq  hunarmandlari ,  rassomlar  jalb  etiladi.  Ularga  Buxorolik  usta  akademik  Shirin Murodov  boshchilik  qiladi .  Bino  tarzi  va  interyerini  bezashda  milliy  me'morchilik  an'analaridan  foydalanilgan . Bezaklarida  Buxoro  me'morchilik  maktabining  ganchkori  bezaklari ;  toshkentlik  ustalarning  namoyon va  ravoqlari , guldasta  bezaklari;  xivalik  ustalarning  ganchkori ,  marmar ,  naqsh ,  yog'och  o'ymakorligidagi  o'ziga  xos uslublari ;  samarqandlik ustalarning  bo'rtma ,  muqarnasli jozibador  lavhalari ;  termizlik  ustalarning  unutilib ketgan  mayda  davra  va  jingalak  tas'virli  o'ymasi  yangidan  jonlantirilgan .  Ushbu  ijod  mahsullari  bilan  Aleksey  Shusev  teatr  bezagi  ishlaridagi  o'z  g'oyasining  mukammal  aksini  to'laqonli  ko'ra olgan.

Bundan tashqari  devorlarda  Ch. Ahmarovning  Alisher  Navoiy  asarlariga  ishlangan  miniaturyalari  aks ettirilgan .  Bino tarzilari  peshayvon  shaklida  ravoqlar  oldi qismida 3 , ikki  yon tomonlaridagi   ravoqlar  9 ta  qatordan  iborat .  Foye ,  tomosha  zali ,  sahna  va  boshqa  tomosha  uchun  mo'ljallangan  yana  3 ta  qavatdan  joylashgan .  Binoning  ta'mirlash  ishlari  bitgandan  so'ng  rassom  hunarmand ,  ustalar  1948- yilda teatr binosi qurilishida  mehnat qilgan barcha  xalq hunarmand ustalari rassomla davlat mukofoti bilan taqdirlanganlar. 

1948-yilning  mart  oyida  «O'zbek  Davlat Opera va Balet  teatri , Severdlov  nomidagi  Rus  teatri»  bilan  birlashtirilib  « Alisher Navoiy  Nomidagi  Davlat Opera va Balet  teatri»  nomini oladi.  Opera  va  balet  san'atining  muvaffaqiyatli  rivoji ,  hamda  repertuar  negizi  akademik  teatr  san'ati  yo'nalishida  ijod  etganligi  bois  1959- yil  teatr  «Akademik» ,  1966- yilda  esa  «Katta»  maqomi  beriladi.

Teatr  binosida  sahnalashtirilgan  har  bir  spektakllar  barcha  zamonlarda  ham  o'z  tomoshabinlarini  topa  olgan .  Milliy  va  zamonaviy  ruhda  sahnalashtirilgan  spektakllar ,  jahonning   mumtoz  asari  durdonalari  tomoshabinlarga  estetik zavq  bag'ishlay  olgan .  Milliy  ruhda  sahnalashtirilgan  spektakllardan  «Gulsara» ,  «Tohir  Zuhra » , Dilorom» ,  «Shoir  qalbi » ,  Zaynab  va  Omon » , Maysaraning  ishi » ,  «Hamza» ,  «Sog'd  elining qoploni» ,  «Olovli  farishta»  kabi operalari ;  « Suxayli  va  Mehri » ,  « Raqqosa » , « Orzu» , « Oltin  kalitcha» ,  «Sevgi tumori» ,  «Qirq  qiz» , «Ikki dil  dostoni»  singari  milliy  baletlar  shular jumlasidan.  Mumtoz  asarlardan  «Yevgeniy  Oneygin» , Petr  I» ,  «Porgi  va  Bess » ,  « Olovli  farishta » operalari ,  «Spartak» ,  «Karmen Syuita» ,  «Maskarad» ,  «Qarsldoq», Ming  bir  kecha » ,  «Shexrizada»,  «Oqqush  ko'li» ,  «Jizel»  kabi  balet  spektakllari  ham  shular jumlasidandir .

Mustaqillik yillariga  kelib  1991- 2003- yillar  muobaynid  «Malikayi  ayyor» , «Umar  Xayyom»,  «Axmad  al- Farg'oniy» ,  «Taxtga yo'l » ,  «Amir  Temur» ,  «Buyuk   Temur » ,  operalari,  «Shoirona  minieturalar» ,  «Nasriddinning qilmishlari » ,  « Ming  bir kecha »  kabi  baletlar  sahnalashtirildi.

Teatrda  turli  yillarda  M. Ashrafiy ,  B.  Inoyatov ,   F.  Shamsiddinov ,  N.  Goldman ,  X.  Shamsiddinov ,  G'.  To'laganov ,  A.  Abduqayumov ,  D. Abdurahmonova  singari  drijorlar;  K.  Obulov ,  M. Tojizoda ,  M.  Muhamedov ,  E.  Yungvald ,  Z. Xilkevich ,  A.  Mirolimboyeva ,  F. Safarov  kabi  rejissorlar ;  Tamaraxonim ,  M. Turg'unboyeva ,  V.  Gubskaya ,  G.  Izmaylova ,  Ye.  Baranovskiy ,  P. Yorkin ,  M .  Makaryans ,  I . Yusupov  va  boshqa  baletmeysterlar ;  M.  Musayev ,  G. Brim , M .  Gvozdikov  va  boshqa  rassomlar ,  M.  Qoriyoqubova ,  H .  Nosirova ,  B .  Mirzayev ,  K.  Zokirov ,  G' . Abdurahmonov , A . Azimov ,  N.  Ahmedova ,  S.  Krubulova ,  S.  Yarashev ,  V.  Grinchenko ,  R.  Laut ,  S.  Benyaminov ,  M. Dovidov ,  J.  Nizomxo'jayev ,  E. Yo'ldoshev , I. Jalilov ,  B.  Qoriyeva ,  Z.  Davletmurodava ,  V.  Vasilyev ,  I.  Kristanov  kabi  san'atkorlar  ijod  qlishgan.

Teatr  binosi  2012-2015- yillar muobaynida  o'z an'analariga   sodiq   qolgan   holda  qayta  rekanstruksiya  qilindi .  Bino  avvallari  760 o'rinli hajmda  tomoshabinni  o'z  bag'riga  sig'dira  olgan  bo'lsa,   bugungi   kunga  kelib  1500  tomoshabinni   qamrab  ola oladi.  Hozirgi kunda  repertuarda  50  ga  yaqin  opera  va   balet spektakllari   tomoshabinlar  e'tiboriga  havola   etib  kelinmoqda.